Οι σημειώσεις από την αγγλική μετάφραση της Κοινωνίας του Θεάματος, Κεφάλαιο 1

Η πρώτη έκδοση αυτής της μετάφρασης της Κοινωνίας του Θεάματος ολοκληρώθηκε και δημοσιεύτηκε στο διαδίκτυο στον ιστότοπο “Bureau of Public Secrets” το 2002. Η πρώτη έντυπη έκδοση κυκλοφόρηση από τον εκδοτικό οίκο Rebel Press (Λονδίνο) το 2004 και αρκετές ακόμα εκδόσεις κυκλοφόρησαν στη συνέχεια σε διάφορες έντυπες και ψηφιακές μορφές. Στο μεταξύ συνέχισα να τελειοποιώ την έκδοση που υπήρχε στον ιστότοπό μου. Αν και θα συνεχίσω να κάνω μικροδιορθώσεις στην δικτυακή έκδοση όσο θα μου προκύπτουν περαιτέρω βελτιώσεις, αυτή η καινούρια έντυπη έκδοση είναι πιθανόν πολύ κοντά σε μια τελική μορφή.

Υπάρχουν αρκετές προγενέστερες αγγλικές μεταφράσεις του βιβλίου του Ντεμπόρ. Τις έχω διατρέξει όλες και έχω διατηρήσει οτιδήποτε φαινόταν να είναι ήδη επαρκές. Πιο συγκεκριμένα, έχω υιοθετήσει αρκετές από τις αποδόσεις του Donald Nicholson-Smith, αν και έχω αποκλίνει από αυτόν σε πολλές άλλες περιπτώσεις. Η μετάφρασή του (Zone Books, 1994) όπως και η προηγούμενη από τον Fredy Perlman και φίλους (Black and Red, 1970· αναθεωρημένη το 1977· επανατυπωμένη από την AK Press, 2005) κυκλοφορούν ακόμα σε έντυπη μορφή, και μπορούν επίσης να βρεθούν σε διάφορους δικτυακούς ιστότοπους. Αν και, προφανώς, δεν θα είχα μπει στον κόπο να κάνω αυτή την καινούρια μετάφραση αν δεν είχα αισθανθεί ότι υπήρχε χώρος για βελτιώσεις σε αυτές τις προηγούμενες μεταφράσεις, ενθαρρύνω τους αναγνώστες να συγκρίνουν και τις τρεις εκδοχές για να αποκτήσουν μια πληρέστερη αίσθηση του πρωτότυπου κειμένου. Σε πολλές περιπτώσεις οι διαφορές είναι ζήτημα υφολογικών λεπτών αποχρώσεων και ίσως είναι συζητήσιμο ποια διατύπωση μεταφέρει καθαρότερα και ακριβέστερα το νόημα του Ντεμπόρ.

Άσχετα από τέτοιες διαφορές, είμαι στην ευχάριστη θέση να παρατηρήσω ότι οι φίλοι μου Lorraine Perlman (χήρα του Fredy) και Donald Nicholson-Smith έχουν ευγενικά εκφράσει ενθουσιώδη υποστήριξη στην ιδέα να προσφέρουν σχόλια.

Πολλοί άνθρωποι μου είπαν ότι αποθαρρύνθηκαν από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου και εγκατέλειψαν. Αν αυτή είναι και η δική σας περίπτωση, σας προτείνω να προσπαθήσετε να ξεκινήσετε με ένα από τα επόμενα κεφάλαια. Αν έχετε μια οικειότητα με τη ριζοσπαστική πολιτική, δοκιμάστε το Κεφάλαιο 4. Καθώς θα βλέπετε πώς ασχολείται ο Ντεμπόρ με συγκεκριμένα κινήματα και γεγονότα της σύγχρονης ιστορίας, ίσως αποκτήσετε μια καλλίτερη ιδέα για της πρακτικές συνέπειες των ιδεών που παρουσιάζονται πιο αφηρημένα στα τρία πρώτα κεφάλαια. Αν είστε πιο εξοικειωμένοι με την προγενέστερη ιστορία, ή με τα κοινωνικά ζητήματα της αστικής ζωής, ή με την τέχνη και την κουλτούρα, ίσως να θέλατε να προσπαθήσετε να ξεκινήσετε με τα κεφάλαια 5 ή 7 ή 8.

Το βιβλίο όμως δεν είναι τόσο δύσκολο ή αφηρημένο όσο έχει τη φήμη ότι είναι. Δεν είναι μια διανοουμενίστικη, αποκομμένη από τα εγκόσμια “φιλοσοφική” διατριβή. Ούτε είναι, όπως έχουν άλλοι μερικοί φορές φανταστεί, μια απλή έκφραση “διαμαρτυρίας”. Είναι μια προσεκτικά θεωρημένη προσπάθεια να ξεκαθαριστούν οι πιο θεμελιώδεις τάσεις και αντιφάσεις της κοινωνίας στην οποία βρισκόμαστε και να επισημανθούν τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα διαφόρων μεθόδων για την αλλαγή της. Κάθε μια θέση ξεχωριστά έχει μια άμεση ή έμμεση σχέση με ζητήματα που είναι ζητήματα ζωής και θανάτου. Το κεφάλαιο 4, το οποίο με αξιοθαύμαστη περιεκτικότητα συνοψίζει τα πιο σημαντικά μαθήματα δύο αιώνων επαναστατικής εμπειρίας, είναι απλά το πιο προφανές παράδειγμα.

Όπως παρατήρησα στο: “The Joy of Revolution”:

Μεγάλο μέρος της επίδρασης των καταστασιακών απορρέει από το γεγονός ότι επεξεργάστηκαν πράγματα που οι περισσότεροι άνθρωποι είχαν ήδη βιώσει αλλά ήταν ανίκανοι ή φοβούνταν να εκφράσσουν μέχρι κάποιο σημείο που κάποιος άλλος έσπασε τον πάγο (“Οι ιδέες μας είναι στο μυαλό όλων”). Αν κάποια καταστασιακά κείμενα μοιάζουν παρόλα αυτά δύσκολα στην αρχή, αυτό συμβαίνει επειδή η διαλεκτική τους δομή πηγαίνει κόντρα στο ρεύμα της συνθήκης μας. Όταν αυτή η συνθήκη σπάσει δεν μοιάζουν τόσο “σκοτεινά” (ήταν η πηγή μερικών από τα πιο δημοφιλή γκράφιτι του Μάη του 1968). Πολλοί ακαδημαϊκοί θεατές παραδέρνουν προσπαθώντας ανεπιτυχώς να επιλύσουν τις διάφορες “αντιφατικές” περιγραφές του θεάματος στην “Κοινωνία του Θεάματος” σε έναν απλό, “επιστημονικά συνεπή” ορισμό· αλλά οποιοσδήποτε είναι μπλεγμένος στην αμφισβήτηση αυτής της κοινωνίας θα βρει την εξέταση της από τον Ντεμπόρ από διάφορες οπτικές γωνίες κατ’ εξοχής ξεκάθαρη και χρήσιμη, και θα φτάσει να εκτιμήσει το γεγονός ότι δεν σπαταλά ποτέ μια λέξη σε ακαδημαϊκές κενολογίες/ανοησίες ή άσκοπες εκφράσεις οργής/κατακραυγής.

Με λίγα λόγια, μπορείτε πραγματικά να καταλάβετε αυτό το βιβλίο μόνο χρησιμοποιώντας το. Αυτό το κάνει κάτι περισσότερο σαν πρόκληση, αλλά είναι και ο λόγος που παραμένει τόσο σχετικό σχεδόν μισό αιώνα μετά την αρχική του έκδοση ενώ αμέτρητες άλλες κοινωνικές θεωρίες και διανοητικές μόδες έχουν έλθει και παρέλθει.

Για την ακρίβεια, έχει γίνει ακόμα πιο σχετικό και συναφές από ποτέ, επειδή το θέαμα έχει γίνει ακόμα πιο διαβρωτικό/διαπεραστικό από ποτέ – στο σημείο να λαμβάνεται σχεδόν καθολικά ως δεδομένο. Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν έχουν σχεδόν καμμιά επίγνωση της προ-θεαματικής ιστορίας, πόσο μάλλον των αντι-θεαματικών δυνατοτήτων. Όπως παρατηρεί ο Ντεμπόρ στο έργο που ακολούθησε, τα “Σχόλια πάνω στην Κοινωνία του Θεάματος” (1988), “η θεαματική κυριαρχία έχει πετύχει να αναθρέψει μια ολόκληρη γενιά σμιλεμένη στους νόμους της”.

Ελπίζω ότι αυτή η νέα έκδοση θα σας βοηθήσει να σπάσετε αυτό το καλούπι.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Οι σημειώσεις που ακολουθούν βασίζονται εν μέρει σε μια λίστα του 1973 που είχει κάνει ο ίδιος ο Ντεμπόρ πολλών αναφορών και μεταστροφών (détournements) για να βοηθήσει τους μεταφραστές του βιβλίου του (“Relevé provisoire des citations et des détournements de La Société du Spectacle”) – μια λίστα που μπορεί να βρεθεί στα Έργα¹ του Ντεμπόρ. Η ίδια λίστα, σε μερικές περιπτώσεις με προσθήκες άλλων, έχει αναπαραχθεί σε μια μπροσούρα και σε διάφορους δικτυακούς ιστότοπους. Έχω συμπεριλάβει όλο το υλικό από την αρχική λίστα του Ντεμπόρ συν οποιαδήποτα άλλα επιπρόσθετα κομμάτια μπόρεσα να ανακαλύψω. Δεν έχω συμπεριλάβει προσθήκες άλλων εκτός και αν έχω μπορέσει να τις επαληθεύσω. Έχω επίσης προσθέσει σημειώσεις πάνω σε μερικές ιστορικές αναφορές.

Η λίστα του Ντεμπόρ δεν είναι μερικές φορές αρκετά συγκεκριμένη (πχ. “μεταστραμμένο από τον Χέγκελ”). Για διευκόλυνση των αναγνωστών που ίσως θέλουν να εξετάσουν τις πηγές στο αρχικό τους πλαίσιο, έχω προσθέσει πιο συγκεκριμένες αναφορές σε κεφάλαια ή σελίδες όταν έχω μπορέσει να τα εντοπίσω.

Σημειώστε ότι ο Ντεμπόρ χρησιμοποιούσε σχεδίόν πάντα γαλλικές εκδόσεις. Σε μερικές περιπτώσεις τα πρωτότυπα κείμενα (πχ. Τα γερμανικά κείμενα του Χέγκελ ή του Μαρξ) έχουν μεταφραστεί διαφορετικά στα αγλλικά οπότε οι παραπομπές και οι μεταστροφές δεν ταιριάζουν πάντα τέλεια. Επίσης μερικές φορές έχω επιλέξει να αποδώσω αποσπάσματα ελαφρώς διαφορετικά από τις μεταφράσεις τις οποίες αναφέρω.

Ελπίζω ότι οι σημειώσεις αυτές θα βοηθήσουν να ξεκαθαριστούν ορισμένες πτυχές του κειμένου του Ντεμπόρ και να δώσουν μια ιδέα του τρόπου με τον οποίο εργάστηκε. Θα εκτιμούσα ιδιαιτέρως να πληροφορηθώ για όποια λάθη ή παραλείψεις.

Οι αναφορές αφορούν τις αριθμημένες θέσεις του βιβλίου, όχι αριθμούς σελίδων.

Σημείωση της ελληνικής μετάφρασης: η μετάφραση των παραπομπών στις Θέσεις της “Κοινωνίας του Θεάματος” καθώς και των παραπομπών από άλλα κείμενα είναι του μεταφραστή.

 

Κεφάλαιο 1

επιγραφή: Ludwig Feuerbach: “Η Ουσία του Χριστιανισμού” εκδόθηκε πρώτη φορά το 1841· η δεύτερη έκδοση εμφανίστηκε το 1843.

1. Στις κοινωνίες…συσσώρευση θεαμάτων: Πβλ. Την εισαγωγική πρόταση του Μαρξ από το Κεφάλαιο: “Ο πλούτος των κοινωνιών στις οποίες κυριαρχεί ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής εμφανίζεται ο ίδιος ως μια τεράστια συσσώρευση εμπορευμάτων.”

2. οι εξαπατητές εξαπατώνται (κυριολεκτικά: “ο ψεύτης ψεύδεται στον εαυτό του”): ο Ντεμπόρ λέει ότι αυτή η φράση έχει μεταστραφεί από τον Χέγκελ: “Η αλήθεια επαληθεύει τον εαυτό της.” μια αυτόνομη κίνηση του μη-ζωντανού: Πβλ. Χέγκελ: “Πρώτη Φιλοσοφία του Πνεύματος” (Jenenser Realphilosophie, Μέρος I, 1803-1804): “Το χρήμα είναι αυτή η υλικά υπάρχουσα έννοια, η ενιαία² μορφή ή η δυνατότητα για όλα τα αντικείμενα της ανάγκης. Ανυψώνοντας την ανάγκη και την εργασία σε αυτό το επίπεδο γενικότητας σχηματίζεται ένα τεράστιο σύστημα κοινού συμφέροντος και αμοιβαίας εξάρτησης ανάμεσα σε πολλούς ανθρώπους, μια αυτο-ωθούμενη ζωή του νεκρού, που κινείται από δω κι από κει, τυφλή και πρωτόγονη και, όπως ένα άγριο ζώο, στέκεται με μια σταθερή ανάγκη να τιθασευτεί και να διατηρηθεί υπό έλεγχο”.

3. Το θέαμα παρουσιάζεται ταυτόχρονα ως η ίδια η κοινωνία, ως ένα μέρος της κοινωνίας και ως ένα μέσο ενοποίησης: το πρώτο από τα πολλά παραδείγματα σε αυτό το κεφάλαιο που αποκαλύπτει ότι “το θέαμα” δεν είναι κάποια σταθερή, αντικειμενική οντότητα που μπορεί να οριστεί μια για πάντα αλλά μια πολυσχιδής διαδικασία ή τάση εντός της παρούσας κοινωνίας που πρέπει να ειδωθεί και να εξεταστεί υπό διαφορετικές γωνίες.

4. Το θέαμα δεν είναι μια συλλογή…που διαμεσολαβείται από εικόνες: Πβλ. Μαρξ το Κεφάλαιο (τομ. I, κεφ. 33): “Το κεφάλαιο δεν είναι ένα πράγμα· είναι μια κοινωνική σχέση ανάμεσα στους στους ανθρώπους που διαμεσολαβείται από πράγματα.”

6. είναι η ίδια η καρδιά της μη πραγματικότητας αυτής της κοινωνίας: Πβλ. Μαρξ: Εισαγωγή σε μια Κριτική της Εγελιανής Φιλοσοφίας του Δικαίου³: “Η θρησκεία είναι ο αναστεναγμός των καταπιεσμένων, η καρδιά ενός άκαρδου κόσμου, το πνεύμα των συνθηκών που στερούνται πνεύματος.”⁴

7-8. Ο Ντεμπόρ λέει ότι αρκετές φράσεις σε αυτές τις δυο θέσεις είναι μεταστροφές από τον Χέγκελ.

9. το αληθινό είναι μια στιγμή του ψεύτικου: Πβλ. τον Πρόλογο στην Φαινομενολογία του Πνεύματος του Χέγκελ: “Tο ψευδές (αν και όχι πλέον ως ψευδές) είναι μια στιγμή του αληθινού”. Αυτή η παραπομπή ακολουθεί τη γαλλική μετάφραση που χρησιμοποιείται από τον Ντεμπόρ. Οι διάφορες αγγλικές μεταφράσεις διαφέρουν κάπως (Miller #39, σελ. 23; Baillie, σελ. 98; Kaufmann, σελ. 60). Δείτε τη Σημείωση 76 για πληροφορίες σχετικά με αυτές τις διαφορετικές εκδόσεις.

12. “Ό,τι φαίνεται είναι καλό· ό,τι είναι καλό φαίνεται”: Πβλ. Τον Πρόλογο στην Φιλοσοφία του Δικαίου του Χέγκελ: “Ό,τι είναι λογικό είναι αληθινό, ό,τι είναι αληθινό είναι λογικό”.

13. ο ήλιος που δεν δύει ποτέ στην αυτοκρατορία της σύγχρονης παθητικότητας: Η φράση “η αυτοκρατορία στην οποία ο ήλιος δεν δύει ποτέ” εφαρμοζόταν για την Ισπανική Αυτοκρατορία τον 16ο αιώνα και αργότερα στην Βρετανική Αυτοκρατορία.

14. οι στόχοι δεν είναι τίποτα, η ανάπτυξη είναι τα πάντα: Πβλ. το “Συμπέρασμα” από τον Εξελικτικό Σοσιαλισμό του Eduard Bernstein: “Για μένα αυτό που γενικά αποκαλείται ο έσχατος σκοπός του σοσιαλισμού δεν είναι τίποτα, αλλά η κίνηση είναι τα πάντα.”

17. η υποβάθμιση του είναι σε έχειν: Πβλ. Την ενότητα “Ατομική Ιδιοκτησία και Κομμουνισμός” των Χειρογράφων του 1844 του Μαρξ (γνωστά και ως Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα⁵): “Η ατομική ιδιοκτησία μας έχει κάνει τόσο ανόητους και μερικούς ώστε ένα αντικείμενο να είναι δικό μας μόνο όταν το έχουμε, όταν υπάρχει για μας ως κεφάλαιο ή όταν τρώγεται, πίνεται, φοριέται, κατοικείται κ.λπ. αμέσως, με λίγα λόγια όταν χρησιμοποιείται με κάποιο τρόπο. Αλλά η ατομική ιδιοκτησία η ίδια συλλαμβάνει αυτές τις διάφορες μορφές κατοχής ως μέσα ζωής και η ζωή για την οποία χρησιμεύουν αυτά τα μέσα είναι η ζωή της ατομικής ιδιοκτησίας – εργασία και δημιουργία κεφαλαίου. Με τον τρόπο αυτό όλες οι φυσικές και νοητικές αισθήσεις έχουν αντικατασταθεί από την απλή αλλοτρίωση όλων αυτών των αισθήσεων – την αίσθηση του έχειν”.

18. Όταν ο πραγματικός κόσμος μετασχηματίζεται σε απλές εικόνες, οι απλές εικόνες γίνονται πραγματικά όντα: Πβλ. Μαρξ και Ένγκελς “Η Αγία Οικογένεια” (κεφ. VIII.3.a): “Γι’ αυτόν που ο αισθητηριακά αντιληπτός κόσμος γίνεται μια απλή ιδέα, γι’αυτόν οι απλές ιδέες μετασχηματίζονται σε αισθητηριακά αντιληπτά όντα. Τα αποκυήματα του μυαλού του αποκτούν σωματική/υλική μορφή”.

19. Το θέαμα δεν πραγματώνει τη φιλοσοφία, φιλοσοφικοποιεί την πραγματικότητα: Πβλ. την Εισαγωγή σε μια κριτική της Εγελιανής Φιλοσοφίας του Δικαίου: “δεν μπορείς να ξεπεράσεις την φιλοσοφία χωρίς να την πραγματώσεις”⁶.

20. Αυτή η θέση περιέχει αρκετές νύξεις στο έργο “Η Ουσία του Χριστιανισμού” του Φώυερμπαχ, στο οποίο μεταξύ άλλων εξετάζεται η προβολή των θετικών δυνατοτήτων της ανθρωπότητας σε ένα φανταστικό ουράνιο βασίλειο.

21. Όσο ονειρευόμαστε κοινωνικά την αναγκαιότητα, τόσο θα παραμένει αναγκαίο να ονειρευόμαστε: Ο Ντεμπόρ λέει ότι αυτό είναι μεταστροφή από τον Μαρξ. Ίσως εδώ υπαινίσσεται τη διάκριση του Μαρξ ανάμεσα στο “βασίλειο της αναγκαιότητας” και το “βασίλειο της ελευθερίας” στο Κεφάλαιο (τόμος III, κεφ. 48). Το θέαμα είναι το κακό όνειρο…ο φύλακας αυτού του ύπνου: Πβλ. Φρόυντ Η Ερμηνεία των Ονείρων⁷ (κεφ. 5, ενότητα C), που ισχυρίζεται ότι τα όνειρα αντανακλούν “την επιθυμία για ύπνο” και ότι “τα όνειρα είναι οι φύλακες του ύπνου”.

22. Το γεγονός ότι η πρακτική ισχύς…σε αντίθεση με τον εαυτό της: Πβλ. “Θέσεις για τον Φώυερμπαχ”⁸ του Μαρξ: “Αλλά το γεγονός ότι η κοσμική βάση αποσπάται από τον εαυτό της και εγκαθιδρύεται σε ένα ανεξάρτητο βασίλειο στον ουρανό μπορεί μόνο να εξηγηθεί από τις διαιρέσεις και τις αντιθέσεις εντός αυτής της κοσμικής βάσης.”

23. Το πιο σύγχρονο…είναι έτσι το πιο αρχαϊκό: Πβλ. την Εισαγωγή στα Grundrisse⁹: “Μερικούς καθορισμούς θα τις μοιραστούν η πιο σύγχρονη και η πιο αρχαία εποχή.”

24. Η φετιχιστική εμφάνιση…αποκρύπτει τον αληθινό χαρακτήρα ως σχέσεων ανάμεσα στους ανθρώπους και ανάμεσα στις τάξεις: Πβλ. Γκεόργκ Λούκατς “Ιστορία και Ταξική Συνείδηση”¹⁰ (1923· μεταφρασμένο από τον Rodney Livingstone, MIT Press, σελ. 14): “Οι φετιχιστικές ψευδαισθήσεις που περιτυλίγουν όλα τα φαινόμενα στην καπιταλιστική κοινωνία…αποκρύπτουν το γεγονός ότι είναι οι κατηγορίες των σχέσεων των ανθρώπων μεταξύ τους. Αντιθέτως, εμφανίζονται ως πράγματα και σχέσεις μεταξύ πραγμάτων.” μια δεύτερη Φύση, με τους δικούς της αναπόδραστους νόμους, μοιάζει να κυριαρχεί το περιβάλλον μας: Πβλ. Λούκατς, ό.π., σελ. 128: “Γιατί, από τη μια πλευρά, οι άνθρωποι σταθερά/διαρκώς συντρίβουν, αντικαθιστούν και αφήνουν πίσω τους τους “φυσικούς”, παράλογους και πραγματικά υπαρκτούς δεσμούς, ενώ, από την άλλη, εγείρουν γύρω από τον εαυτό τους στην πραγματικότητα που έχουν δημιουργήσει και “κατασκευάσει”, ένα είδος δεύτερης φύσης που εξελίσσεται με την ίδια ακριβώς αμείλικτη αναγκαιότητα που συνέβαινε με την προηγούμενη περίπτωση των παράλογων δυνάμεων της φύσης (ακριβέστερα: τις κοινωνικές σχέσεις που εμφανίζονται με αυτή την μορφή)”.

28. “μοναχικά πλήθη”: νύξη στο βιβλίο Το Μοναχικό Πλήθος του David Riesman (1950).

29. Στο θέαμα, ένα κομμάτι του κόσμου παρουσιάζει τον εαυτό του στον κόσμο και είναι ανώτερο από αυτόν: Πβλ. Mαρξ: “Θέσεις για τον Φώυερμπαχ”: “Τείνει έτσι να διαιρεί την κοινωνία σε δυο μέρη, το ένα από τα οποία είναι ανώτερο από την κοινωνία”. επανενώνει τα διαχωρισμένα, αλλά τα επανενώνει μόνο στον διαχωρισμό τους: Πβλ. “Αγάπη” του Χέγκελ (ένα αποσπασματικό κείμενο που συμπεριλαμβάνεται στα Πρώιμα Θεολογικά Γραπτά): “Στην αγάπη, το διαχωρισμένο εξακολουθεί να υπάρχει, αλλά υπάρχει ως ενοποιημένο, όχι πια σαν διαχωρισμένο”. Αυτό το απόσπασμα αναφέρεται σε μεγαλύτερη έκταση στην αφιέρωση του Ντεμπόρ στη σύζυγό του Alice Becker-Ho στην αρχή της ταινίας Η Κοινωνία του Θεάματος (1973). Δείτε Guy Ντεμπόρ: Complete Cinematic Works (AK Press, 2003, μετάφραση και έκδοση από τον Ken Knabb), σελ. 43.

30-33. Η αλλοτρίωση του θεατή…Όσο περισσότερο ατενίζει τόσο περισσότερο ζει…Οι εργάτες δεν παράγουν τον εαυτό τους, παράγουν μια δύναμη ανεξάρτητη από τους ίδιους…όσο περισσότερο τείνει η ζωή τους να γίνει δικό τους δημιούργημα, τόσο περισσότερο αποκλείονται από αυτή τη ζωή: Πβλ. διάφορα αποσπάσματα από την ενότητα “Αλλοτριωμένη Εργασία” των Χειρογράφων του 1844 του Μαρξ, πχ. “Ο εργάτης σχετίζεται με το προϊόν της εργασίας του όπως με ένα ξένο αντικείμενο. Όσο περισσότερο ο εργάτης εξασκεί τον εαυτό στην εργασία, τόσο πιο ισχυρός γίνεται ο κόσμος των αντικειμένων που φέρνει στην ύπαρξη ενάντια στον ίδιο του τον εαυτό, και τόσο φτωχότερος γίνεται ο εσωτερικός του κόσμος και τόσο λιγότερο ανήκει στον εαυτό του…Όσο μεγαλύτερη η δραστηριότητά του, τόσο λιγότερα κατέχει. Ό,τι ενσωματώνεται στο προϊόν της εργασίας του δεν του ανήκει πλέον. Η αλλοτρίωση του εργάτη στο προϊόν του σημαίνει όχι μόνο ότι η εργασία του γίνεται ένα αντικείμενο, μια εξωτερική ύπαρξη, αλλά και ότι υπάρχει έξω από αυτόν, ανεξάρτητα από αυτόν και ξένη προς αυτόν, και αρχίζει να έρχεται αντιμέτωπη μαζί του σαν μια αυτόνομη δύναμη· ότι η ζωή που εμφύσησε στο αντικείμενο στέκεται τώρα απέναντί του ως μια εχθρική και ξένη δύναμη.”

31. ένας χάρτης που είναι ταυτόσημος με την περιοχή που αναπαριστά: υπαινιγμός στην φράση του Alfred Korzybski: “Ο χάρτης δεν είναι η περιοχή” και πιθανόν, επίσης, στην ιστορία του Χόρχε Λουίς Μπόρχες “Σχετικά με την Ακρίβεια στην Επιστήμη”¹¹: “το Κολέγιο των Χαρτογράφων ανέπτυξε έναν Χάρτη της Αυτοκρατορίας που είχε το Σχήμα της Αυτοκρατορίας και συνέπιπτε με αυτήν, σημείο προς σημείο.”