Καλός Μαρξ ή Κακός Μαρξ;^{1 2}

του worker

Υπάρχουν τώρα διαθέσιμες τρεις μεταφράσεις της “Κοινωνίας του Θεάματος” του Γκυ Ντεμπόρ, και το έργο αυτό έχει διαπεράσει την διανοητική λαϊκή κουλτούρα σε έναν συγκεκριμένο βαθμό. Κατά ειρωνικό τρόπο, μπορεί κανείς να βρει τώρα διαφημίσεις σε ολόκληρο το διαδίκτυο που αβασάνιστα επαναλαμβάνουν τα ίδια κλισέ για να πλασάρουν αυτή την δριμεία και δηκτική κριτική του καταναλωτικού καπιταλισμού. Μια μεγάλη περιγραφή αρχίζει διαλαλώντας το βιβλίο αυτό σαν “το “Κεφάλαιο” του 20ου αιώνα”. Από μια περίεργη σύμπτωση το Amazon, το Walmart, το Powell’s Books, Abe Books και το Google Books όλα συμφωνούν ολοκληρωτικά με κάθε λέξη αυτού του διαφημιστικού μονολόγου. Ακόμα και το “Book Depository” δεν μπόρεσε να βρει κάτι για να τον αμφισβητήσει/καταρρίψει. Σε μια πιο σοβαρή παρατήρηση, ο Ken Knabb³ ισχυρίζεται ότι “είναι βάσιμα το πιο σημαντικό ριζοσπαστικό βιβλίο του εικοστού αιώνα” – ένας μάλλον μεγαλεπήβολος/μεγαλόστομος ισχυρισμός, και δεν θα ήθελα καθόλου να επιφορτιστώ αυτή την πλευρά του επιχειρήματος σε μια αντιπαράθεση. Παρόλα αυτά, είναι κάπου εκεί πάνω μαζί με τα έργα με την πιο μεγάλη επιρροή, και κάποιος θα ευχόταν σίγουρα να έχει αφήσει όντως πίσω το “Τι να κάνουμε;” του Λένιν, το “Κόκκινο Βιβλιαράκι” του Μάο και τον “Ανταρτοπόλεμο” του Τσε Γκεβάρα.

Ένας λόγος που σήμερα είναι μια ευνοϊκή εποχή να ξανασκεφτούμε την “Κοινωνία του Θεάματος” του Ντεμπόρ είναι το γεγονός μόλις κυκλοφόρησε μια αναθεωρημένη έκδοση της μετάφρασης του Knabb (Bureau of Public Secrets, 2014)⁴.Θα είναι μια πολύτιμη πηγή για τη μελέτη του Ντεμπόρ και των καταστασιακών. Ο Knabb όχι μόνο βελτίωσε την ήδη επαρκή και ευανάγνωστη μετάφρασή του, αλλά πρόσθεσε και εκτενείς και πολύ χρήσιμες σημειώσεις. Ο Ντεμπόρ ήταν κάποιες φορές ασαφής σχετικά με τις πηγές του, οπότε ο Knabb βρήκε τις εντόπισε, προσθέτοντας συχνά χρήσιμα σχόλια για τη σημασία τους. Επιπλέον, πρόσθεσε κάποιες σημειώσεις που προσφέρουν ένα εκτεταμένες βιβλιογραφικές και άλλες πληροφορίες για το υπόβαθρο σχετικά με την ριζοσπαστική και επαναστατική ιστορία. Έχει επίσης αναφορές σε άλλα καταστασιακά κείμενα για διάφορα ζητήματα, που είναι εξαιρετικά χρήσιμα, καθώς υπάρχει μια ατυχής τάση να εξισώνονται όλες οι καταστασιακές ιδέες με αυτές του Ντεμπόρ.

Ο “καταστασιασμός” έφτασε σε πολλά αδιέξοδα, όπως θα συζητηθεί εδώ με συντομία, παρόλα αυτά είχε μια τεράστια συνεισφορά στην ανάπτυξη της ριζοσπαστικής σκέψης. Ακόμα περιέχει κρίσιμα μαθήματα για την αριστερά, και ιδιαίτερα την ελευθεριακή αριστερά. Και τίποτα άλλο να μην είχαν κάνει οι καταστασιακοί, θα ήταν αρκετό το ότι κατέδειξαν τη γονιμότητα της συνάντησης/αντιπαράθεσης ανάμεσα στον μαρξισμό και τον αναρχισμό και την ανοησία του να είναι κανείς με αφέλεια και αντιδραστικότητα “εναντίον του Μαρξ” στο όνομα του αναρχισμού. Μας έδειξαν γιατί χρειάζεται να είμαστε με τον Μαρξ ακριβώς για χάρη του αναρχισμού και εναντίον του Μαρξ για χάρη του Μαρξ.

Η Καταστασιακή Διεθνής (ΚΔ) διάρκεσε από το 1957 μέχρι το 1972 και είχε μια επιρροή πολύ μεγαλύτερη από αυτό που θα υπονοούσε ο σχετικά μικρός αριθμός μελών της (περίπου 70 άτομα). Ο “καταστασιασμός” (ένας όρος που οι καταστασιακοί απορρίπτουν, προτιμώντας να είναι καταστασιακοί χωρίς έναν -ισμό) είχε τις ρίζες του σε καλλιτεχνικά και πολιτιστικά κινήματα όπως το Dada, ο Σουρρεαλισμός και ο Λεττρισμός και πολτικά κινήματα όπως ο Μαρξισμός, ο αναρχισμός, ο συμβουλιακός κομμουνισμός και ο ουτοπικός σοσιαλισμός. Ο Ντεμπόρ και ο Ραούλ Βανεγκέμ είναι οι πιο γνωστές μορφές της ΚΔ ενώ η “Κοινωνία του Θεάματος” και η “Επανάσταση της Καθημερινής Ζωής” του Βανεγκέμ είναι τα πιο διάσημα και με επιρροή έργα.

Μετά από μια σχεδόν δεκαετία θεωρίας και προκλήσεων, οι καταστασιακοί κινήθηκαν στο κέντρο της πολιτικής σκηνής το 1966 όταν επηρεασμένοι από αυτούς φοιτητές στο Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου δημοσίευσαν το ιστορικό κείμενο του Μουσταφά Καγιάτι “Η μιζέρια των φοιτητικών κύκλων”⁵. Είχε μια ριζοσπαστικοποιητική επιρροή στο φοιτητικό κίνημα και προοιώνισε το κύριο κοινωνικό ξέσπασμα που επρόκειτο να ακολουθήσει. Δυο χρόνια αργότερα, οι Καταστασιακοί, σε συμμαχία με μια ριζοσπαστική φοιτητική ομάδα, την Enragés⁶, αναδύθηκαν ως μια κύρια δύναμη στην Γενική Απεργία του Μαΐου-Ιουνίου του 1968 που κινητοποίησε πάνω από δέκα εκατομμύρια κόσμο και σχεδόν ανέτρεψε το γκωλικό καθεστώς. Πέτυχαν μια μόνιμη φήμη μέσα από τον ρόλο τους στις οδομαχίες και την κατάληψη της Σορβώνης, και ιδιαίτερα για τα σλόγκαν και τις αφίσες τους που κάλυπταν τους τοίχους του Παρισιού.

Οι καταστασιακοί εισήγαγαν έναν αριθμό εννοιών που επαναστατικοποίηση το αριστερό φαντασιακό τοπίο. Πήραν την ιδέα του Μαρξ για την κοινωνική αλλοτρίωση και την ανέπτυξαν σε αυτό που ονόμασαν “κριτική του διαχωρισμού”. Εμπνευσμένοι από ουτοπικούς όπως ο Φουριέ και τον σουρρεαλισμό, εστίασαν στην ανάγκη για την ολική καταστροφή των καταπιεστικών δυνάμεων και την απελευθέρωση της επιθυμίας. Το κεντρικό τους θέμα ήταν η κυριαρχία του εμπορεύματος στον ύστερο καπιταλισμό. Επικαιροποίησαν την ιδέα του Μαρξ για τιν φετιχισμό των εμπορευμάτων, ισχυριζόμενοι ότι όχι μόνο το εμπόρευμα γίνεται μια ξένη δύναμη που κυριαρχεί στο ανθρώπινο, ολόκληρο το σύστημα των εμπορευμάτων συντήκεται σε μια εξαιρετικά ισχυρή φανταστική πραγματικότητα που ονομάζεται το Θέαμα.

Ενάντια σε αυτό το Θέαμα, πρότειναν τη δημιουργία των “καταστάσεων”. Όρισαν την κατάσταση αρκετά αφηρημένα ως “τη συγκεκριμένη κατασκευή στιγμιαίων ατμοσφαιρών ζωής και τον μεταχηματισμό τους σε μια ανώτερη παθιασμένη ποιότητα”, αλλά αυτό πο έκαναν πιο συγκεκριμένα ήταν η λεγόμενη μεταστροφή (détournement), που σημαίνει “εκτροπή” ή ίσως πιο κατάλληλα “υπεξαίρεση”. Η ιδέα είναι η απαλλοτρίωση κάποιου στοιχείου με έναν ανατρεπτικό τρόπο, κάτι που έκαναν πιο αξιοσημείωτα με τα κόμικ. Αντικαθιστούσαν τα “συννεφάκια” των κειμένων με επαναστατικά σλόγκαν ή παράλογα σχόλια – τα υπόλοιπα είναι ιστορία του ριζοσπαστισμού. Μια άλλη κύρια καταστασιακή έννοια είναι η ψυχογεωγραφία, η οποία γέννησε πρακτικά την τακτική της ψυχογεωγραφικής εξερεύνησης της πόλης μέσω της περιπλάνησης⁷ (dérive). Μια περιπλάνηση είναι “ένας τρόπος πειραματικής συμπεριφοράς που συνδέεται με τις συνθήκες της αστεακής κοινωνίας⁸: μια τεχνική ενός γρήγορου περάσματος μέσα από διαφοροποιημένες ατμόσφαιρες”. Αυτή η αναζήτηση για το παράξενο και το θαυμαστό θα είχε μια κύρια επίδραση σε ριζοσπαστικές και πρωτοποριακές πολιτισμικές τάσεις. Μια τελευταία κομβική ιδέα των καταστασιακών είναι η ανάκτηση (récuperation) ή αφομοίωση⁹. Η απεικόνιση από τον Ντεμπόρ των φαινομενικά άπειρων δυνάμεων αφομοίωσης από το Θέαμα, υπόδηλα προέβλεψε αυτό που αναπόφευκτα θα έπλητε τις ίδιες τις ιδέες των καταστασιακών. Καθώς αυτές απορροφούνταν από την καταναλωτική κουλτούρα και τον ακαδημαϊκό χώρο, θα βλέπαμε τελικά νεο-καταστασιοειδείς να συσσωρεύουν δραστήρια πολιτισμικό κεφάλαιο “μεταστρέφοντας”και “ανακτώντας” μάλλον παρά υπονομεύοντας και αφομοιώνοντας.

Αλλά ο καταστασιασμός δεν βρίσκεται σήμερα μόνο στο μουσείο της πολιτισμικής κριτικής. Έχει εξακολουθήσεις επίσης να διαμορφώνει τη ριζοσπαστική πολιτική. Στη Γαλλία, έχει μια σημαντική επιρροή σε ομάδες όπως η Tiqqun¹⁰ και η Αόρατη Επιτροπή¹¹ και το σημάδι της είναι εμφανές σε κείμενα όπως “Το Κάλεσμα” και “Η Εξέγερση που Έρχεται”¹². Στις ΗΠΑ το σημαίνον κείμενο της φοιτητικής απεργίας “Communiqué from an Absent Future” απηχεί από κάποιες απόψεις την ριζική κριτική της “Μιζέριας των Φοιτητικών Κύκλων”. Και η ομάδα CrimethInc¹³, που αποτελεί μια σημαντική δύναμη ριζοσπαστικοποίησης για πολλούς νέους αναρχικούς, θα ήταν αδιανόητη χωρίς τους καταστασιακούς.

Η “Κοινωνία του Θεάματος” παραμένει ένα ιστορικό έργο για την εξαιρετικά προχωρημένη και εξεζητημένη κριτική τόσο του εταιρικού όσο και του κρατικού καπιταλισμού. Όταν οι καταστασιακοί εξαπέλυσαν την κριτική τους στο Θέαμα, τόσο η μαρξιστική όσο και η αναρχική σκέψη είχαν βαλτώσει σε παρωχημένες αναλύσεις βασισμένες σε ένα προγενέστερο στάδιο της ιστορικής εξέλιξης. Ήταν πολύ πιο μπροστά από την αριστερά γενικά, και τους αναρχικούς ειδικότερα, απομακρυνόμενοι από την μονόπλευρη εστίαση στο καταπιεστικό κράτος, την καταπιεστική παραγωγίστικη κουλτούρα και την εξουσιαστική ιδεολογία ως τους προεξέχοντες μηχανισμούς κυριαρχίας και αναδεικνύοντας τον ρόλο της κυριαρχίας μέσα από την εμπορευματική κατανάλωση και το καταναλωτικό φαντασιακό. Στον Ντεμπόρ πρέπει επίσης να δοθούν τα εύσημα για την ανελέητη κατεδάφιση του Λενινισμού, που ενδυναμωνόταν από την χρήση των ριζοσπαστικοποιημένων μαρξικών κατηγοριών που χρησιμοποιούσε στην κριτική του. Ο Ντεμπόρ κερδίζει τον καλό Μαρξ για όλα αυτά.

Ο Ντεμπόρ αξίζει επίσης εύσημα για την θέση του σχετικά με το κομβικό ζήτητα της λαϊκής εξουσίας. Όταν διαβάζει κανείς Ντεμπόρ μαθαίνει, πιθανόν λανθασμένα, ότι οι καταστασιακοί είχαν “ρίξει” όλα τα στοιχήματά τους για την ιστορία σε κάτι που λέγεται “Εργατικά Συμβούλια”. Παρά την χρήση του όρου “εργατικά”, αναγνώρισαν τη σπουδαιότητα των οργανώσεων τόσο στον χώρο δουλειάς όσο και στην τοπική κοινότητα. Επιπλέον, προσδιόρισαν τον όρο “συμβούλιο” όχι ως ένα εκλεγμένο αντιπροσωπευτικό σώμα, αλλά μάλλον ως μια δημοκρατική, συμμετοχική συνέλευση εργατών ή μελών της τοπικής κοινότητας που παραμένει η πραγματική εστία/τόπος της εξουσίας. Πολύ πριν ο Μπούκτσιν καταστήσει τον ελευθεριακό κοινοτισμό/δημοτισμό [municipalism] μια μεγάλη και υποτίθεται νεωτερική/καινοτόμο υπόθεση, οι καταστασιακοί παρουσίασαν μια ισχυρή υπεράσπιση της κοινοτικής συνέλευσης ως του κομβικού λαϊκού θεσμού. Από αυτή την άποψη, ήταν ταυτόχρονα και πρωτοπόροι και ανώτεροι, καθώς τόνισαν την σημασία των γενικών συνελεύσεων τόσο στους χώρους δουλειάς όσο και στην κοινότητα, ενώ ο Μπούκτσιν διολίσθησε σε έναν αφηρημένο ιδεαλιστικό φετιχισμό της κοινότητας/δήμου. Στο σημείο αυτό, ο Ντεμπόρ αξίζει εύσημα για την ανάδειξη του δρόμου προς την αναγκαία σύνθεση των πιο ριζοσπαστικών δημοκρατικών πλευρών της αναρχο-συνδικαλιστικής και της αναρχο-κομμουνιστικής παράδοσης.

Από την αρχή, όμως, υπήρχαν και σοβαρές ατέλειες στην καταστασιακή σκέψη και πρακτική. Αναπτύχθηκε γρήγορα ένα “πραγματικό σχίσμα” ανάμεσα στην κριτική διάσταση και την δημιουργική, μετασχηματιστική πλευρά, και αυτό αποδείχτηκε ιστορικά καταστροφικό. Φαινόταν να πιστεύουν ότι μια αισθητική και διανοητική ελίτ θα εστίαζε στην θεωρία, κριτική και ανατρεπτικές περιπέτειες, ενώ το προλεταριάτο θα μπορούσε να υπολογίζεται ότι με κάποιο τρόπο θα επαναστατούσε – τελικά. Ως αποτέλεσμα αυτού του σχίσματος, η κληρονομιά των καταστασιακών έχει υπάρξει από την μια πλευρά μια ακραία αισθητικοποίηση, ένας αποσπασμένος/μη-εμπλεγμένος ειρωνικισμός¹⁴, ένας πρωτοπορίστικος πολιτισμικός ελιτισμός, ένας αριστερός θεαματικισμός και μια αποπολιτικοποιητική αφομοίωση από μια στείρα αντιτιθέμενη κουλτούρα και από τους μοδάτους ακαδημαϊκούς κύκλους. Από την άλλη πλευρά υπήρχε μια ακτιβιστική τάση, προς τον εξεγερσιασμό, τον γκουπουσκουλισμό, την υπερ-περιθωριοποίηση, και την οργάνωση “από μια απόσταση” από την πραγματική ζωή της κοινότητας και της πραγματικής κίνησης της ιστορίας.

Αυτό που έλειπε πάντα στην ιδιαίτερα αρρενωπή εικόνα των καταστασιακών για την επανάσταση ήταν οι διαστάσεςι της κοινότητας, της φροντίδας και της αρνητικής ικανότητα, και η θετική στιγμή της ενασχόλησης σε διαδικασίες κοινωνικής και οικολογικής αναγέννησης. Οι καταστασιακοί αρνήθηκαν τον ιστορικό ρόλο των γυναικών και των αυτόχθονων και των παραδοσιακών λαών ιδιαίτερα, αλλά έδωσαν επίσης ελάχιστη σημασία στην δημιουργικότητα των μαζών των ανθρώπων που ζουν κάτω από το υπάρχον σύστημα κυριαρχίας, αγνοώντας τις διαστάσεις της προσωπικής και της κοινοτικής ζωής που το θέαμα δεν έχει καταφέρει ακόμα να αποικίσει. Παρουσιάζουν την εικόνα μιας ανθρωπότητας που μοιάζει σχεδόν αβοήθητη/έρμαιη μπροστά στην καθηλωτική ισχύ του Θεάματος, που απομένει μόνο με την ελπίδα για το θαύμα της επανάστασης που με κάποιο τρόπο θα πυροδοτηθεί από τη ριζική κριτική και περιθωριακά σχέδια πρόκλησης, δημιουργικού βανδαλισμού και εξέγερσης.

Παρά αυτή την προβληματική κληρονομιά, οι καταστασιακοί και τα κείμενα που έχουν επηρεαστεί από τους καταστασιακούς προσφέρουν αξεπέραστα μαθήματα. Ως ηχηρά καλέσματα για ριζική άρνηση και ασυμβίβαστη κριτική, κατέχουν μια ενέργεια και δύναμη φαντασίας που το μεγαλύτερο κομμάτι της αριστεράς δεν μπορεί καν να ξεκινήσει να ελπίζει. Έχουν ανεκτίμητη αξία για την ικανότητά τους να τραυματίζουν, να αποσταθεροποιούν, να ταρακουνούν τον αναγνώστη από την παράλυση της καθημερινότητας και να εμπνέουν. Προβλήματα ανακύπτουν από την έλλειψη κατεύθυνσης ή αποπροσανατολισμού που έρχεται μετά την έμπνευση. Αλλά χωρίς την έμπνευση, μένουμε στο πουθενά (ο προτιμόμενος προορισμός υπό τον ύστερο καπιταλισμό).

Τα ισχυρά σημεία του καταστασιασμού – η κριτική και οραματική δύναμή του – απορρέουν σε μεγάλο βαθμό από την ικανότητά του για διασταύρωση/γονιμοποίηση ανάμεσα στης αναρχικές και μαρξιστικές παραδόσεις. Οι αποτυχίες των μαρξιστικών θεωριών για το κράτος, το κόμμα και την τάξη δεν θα πρέπει να οδηγούν τους αναρχικούς να μην βλέπουν τη σημασία του Μαρξ ως φιλοσόφου της απελευθέρωσης. Η ανάπτυξη από τους καταστασιακούς των ιδεών του Μαρξ για την αλλοτρίωση, τον φετιχισμό του εμπορεύματος και την πραγμοποίηση μέσα σε ένα αντιεξουσιαστικό πλαίσιο, και η ικανότητά τους να σκέφτονται τη διαλεκτική αντίφαση και την ριζική αντιστροφή, επιδεικνύει αυτή τη σημασία πολύ εντυπωσιακά.